W warunkach obrotu gospodarczego częstokroć zdarzają się sytuacje, w których kontrahent nie dokonuje płatności za wykonana usługę lub dostarczony towar. Przyczyna takiego stanu to zazwyczaj problemy z płynnością finansową, które jednak nie są spowodowane świadomym działaniem i nie można im przypisać intencjonalnego działania.
Występują jednak również takie sytuacje, kiedy uczestnikowi obrotu można zarzucić kierunkowe działanie celem wzbogacenia się kosztem innego przedsiębiorcy. W takim przypadku pokrzywdzony podmiot może starać się dochodzić sprawiedliwości nie tylko na drodze postępowania gospodarczego, windykacyjnego ale również dążyć do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za przestępstwo gospodarcze osób odpowiedzialnych za taki stan rzeczy i w tym postępowaniu uzyskać zwrot należności.
Znamiona przestępstwa oszustwa gospodarczego
Zgodnie z dyspozycją art. 286 § 1 k.k. odpowiedzialności karnej podlega, kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego.
Sprawca oszustwa działa w ten sposób, że będąc motywowany celem polegającym na osiągnięciu korzyści majątkowej doprowadza inną osobę, w naszym przypadku przedsiębiorcę do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez, między innymi wprowadzenie jej w błąd. Sprawca wprowadza zatem potencjalną ofiarę oszustwa w fałszywe wyobrażenie na temat rzeczywistości, co ma doprowadzić pokrzywdzonego do podjęcia niekorzystnej decyzji majątkowej.
Przedmiotem wykonawczym przestępstwa oszustwa jest mienie pojmowane szeroko i obejmujące zarówno uszczerbek majątkowy jak i utracone korzyści, o ile stanowią one następstwo niekorzystnego rozporządzenia mieniem. W tym kontekście przedmiotem oszustwa są bez wątpienia wyłudzone rzeczy w postaci sprzętu, materiałów, towaru, a także wyłudzona odpłatna usługa, skoro osoba wykonująca usługę ponosi wymierne straty majątkowe.
Niekorzystne rozporządzenie mieniem stanowiące skutek przestępstwa oszustwa polega na każdym pogorszeniu sytuacji majątkowej pokrzywdzonego, począwszy od tak oczywistych przejawów tego pogorszenia jak fakt wystąpienia rzeczywistej materialnej straty aż po mniej uchwytne zjawiska prowadzące jednak do powstania szkody majątkowej po stronie osoby pokrzywdzonej przestępstwem.
W postępowaniu karnym mającym na celu udowodnienie winy i sprawstwa konkretnym osobom bada się przede wszystkim zamiar w momencie popełniania czynu. Taka osoba musi bowiem działać z zamiarem kierunkowych czyli bezpośrednio w celu oszukania swojego kontrahenta. Pojawia się oczywiście pytanie w jaki sposób ocenić powyższe, oczywistym jest bowiem, że sam zainteresowany (sprawca) nie będzie zainteresowany w przedstawieniu organom ścigania swojego modus operandi oraz nie przyzna się do popełnienia czynu zabronionego.
Zasadą jest zatem, że w trakcie postępowania dowodowego bada się elementy przedmiotowe, zewnętrzne, które mogą podlegać ocenie i świadczyć o zamiarze, czyli sferze podmiotowej. Przykładowo będzie to sytuacja finansowa podmiotu w momencie zaciągania zobowiązania czy sposób wywiązywania się z własnego zobowiązania.
Pokrzywdzeni przedsiębiorcy często wykonują usług (np. budowlane, transportowe) lub dostarczają towary pozostając w błędnym, wytworzonym przez sprawcę przekonaniu, iż zapłaci on za umówione prace lub towary w terminie wynikającym z wystawionych faktur VAT. W postępowaniu bada się zatem, czy sprawca mając wiedzę na temat swoich możliwości finansowych i rzeczowych, powinien był powstrzymać się od takich działań gospodarczych, których ceny nie był w stanie uiścić, a które to działania miały charakter przysporzeń majątkowych dokonanych na jego rzecz kosztem i z pokrzywdzenia innego przedsiębiorcy. Jest bowiem rzeczą nie budzącą wątpliwości, iż żaden podmiot gospodarczy niezależnie od woli zysku, która mu przyświeca, gdy podejmuje określone działania o charakterze gospodarczym, nie ma prawa wprowadzać w błąd swojego kontrahenta co do możliwości przyszłej zapłaty za produkty czy usługi świadczone na jego rzecz.
Przykład
Przykładem zdarzenia gospodarczego, które może stanowić spełnienie przesłanek oszustwa w rozumieniu art. 286 § 1 k.k. jest sytuacja kiedy sprawca w ramach prowadzonego przedsięwzięcia budowlanego otrzymał od inwestora stosowne kwoty mające zabezpieczyć ewentualne roszczenia podwykonawców natomiast roszczenia podwykonawców nie zostały zaspokojone. Kwoty te były przekazywane sprawcy tylko w tym jednym, konkretnym celu, na potrzeby zapłaty podwykonawcom. Nie znajduje więc logicznego uzasadnienia zachowanie sprawcy polegające na nagłym opuszczeniu placu budowy, uniemożliwieniu dostępu do placu podwykonawcom oraz odmowie zapłaty jakichkolwiek kwot na ich rzecz, co doprowadziło w efekcie to sytuacji, w której sprawca zachował kwoty otrzymane od inwestora, które winny być przeznaczone dla podwykonawców.
Przenosząc powyższe na grunt przestępstwa oszustwa wskazać należy, ze działanie sprawcy wypełnia znamiona przestępstwa oszustwa, w tym działania z zamiarem kierunkowym: przedstawiciel sprawcy doprowadził do wykonania prac budowlanych przy pomocy podwykonawców, za które (pomimo wystawionych faktur VAT) nie zapłacił mając jednocześnie środki na ten cel przekazane przez inwestora. Fakt, iż inwestor przekazał pieniądze na zapłatę podwykonawcom, o którym pokrzywdzony podmiot wiedział, wzbudził u niego fałszywe przeświadczenie, iż otrzyma stosowne wynagrodzenie za wykonane prace oraz iż współpraca będzie przebiegała bez większych komplikacji pod kątem finansowym. Zamiar sprawcy potwierdza w sposób oczywisty również to, iż po otrzymaniu należności od inwestora i wykonaniu prac przez podwykonawców, bez podania przyczyny odstąpił od umowy i opuścił plac budowy.
Odzyskanie należności w postępowaniu karnym
W stosunkach gospodarczych zdarzają się niestety sytuacje kiedy nieuczciwi kontrahenci próbują wykorzystać inne podmioty wykorzystując fałszywe przeświadczenie lub błąd o tym, że ich świadczenie zostanie spełnione. W takich sytuacjach warto spróbować ścieżki postępowania karnego równolegle z postepowaniem sądowym (windykacyjnym). Rozwiązanie to jest metodą dużo tańszą. Postępowanie karne po zainicjowaniu go przez pokrzywdzonego toczy się z urzędu a organy ścigania są zobligowane do przeprowadzania dowodów w tym poniesienia wszelkich kosztów postępowania. Po drugie samo zainicjowanie postępowania nie wiąże się z żadną opłatą, jak ma to miejsce w postępowaniu cywilnym. Po trzecie, chyba najważniejsze, w postępowaniu karnym pokrzywdzony może uzyskać pełną rekompensatę i zasądzenie zwrotu należności stanowiących poniesioną szkodę. Służą temu środki karne w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki, które na wniosek pokrzywdzonego są orzekane obok kary. Powyższe rozwiązanie jest zatem warte przemyślenia i w uzasadnionych przypadkach można stanowić realny instrument restytucyjny.
