Epidemia koronawirusa oraz związane z nią środki ochrony wprowadzane przez rząd zmuszają przedsiębiorców oraz osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej (konsumenci) do zweryfikowania własnych zobowiązań, zadłużenia oraz wiążących ich umów (np. umowy kredytowe). Często konieczne jest podjęcie decyzji, które z zobowiązań regulować a które nie. Czy jednak jest to jedyna droga do przetrwania obecnej sytuacji? Odpowiedź na to pytanie znajduje się w kodeksie cywilnym, który zawiera regulacje dotyczące siły wyższej, niemożliwości wykonania zobowiązania oraz możliwości sądowej zmiany umowy w przypadku wystąpienia niespodziewanych i nadzwyczajnych okoliczności.
Z drugiej strony możemy się spotkać z sytuacją, że to zobowiązanie względem nas nie jest wykonywane. Aby ograniczyć negatywne skutki z tym związane możemy sięgnąć do takich rozwiązań jak odstąpienie od umowy czy powstrzymanie się ze spełnieniem świadczenia (w przypadku umów wzajemnych).
Powyższe instytucje pozwalają ograniczyć, chociażby częściowo negatywne skutki płynące z konieczności wywiązywania się z umów lub ich niewykonywania przez kontrahentów.
Siła wyższa
Trzeba pamiętać, że każda umowa może zawierać własną definicję tego pojęcia, często epidemia jest jednym z przykładów. Co się z tym wiąże, każdorazową analizę sytuacji należałoby rozpocząć od zapoznania się z umową, gdyż to kontrakt może np. uzależniać możliwa ochronę prawną w takiej sytuacji od podjęcia konkretnych działań zapobiegawczych. W braku wewnętrznych regulacji dotyczących siły wyższej i odpowiedzialności w takiej sytuacji obowiązywać będzie ogólny reżim odpowiedzialności kontraktowej oparty na zasadzie winy lub ryzyka (przykładowo: w przypadku posługiwania się innymi osobami do wykonania zobowiązania, wykorzystywania sił przyrody do ruchu przedsiębiorstwa).
Wydaje się jednak, że niezależnie od zasad rządzących odpowiedzialnością przy wykonywaniu umowy wystąpienie siły wyższej pozwala na uchylenie się od skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Konieczne jest jednak odpowiednie przygotowanie się na taką okoliczność, zabezpieczenie odpowiednich dowodów, dokumentów w kontekście przyszłego postępowania sądowego mającego na celu wyegzekwowanie wykonania zobowiązania (lub odszkodowania za jego niewykonanie). To bowiem na stronie która nie wykonała umowy spoczywa ciężar dowodu tego, że nastąpiło to z uwagi na siłę wyższą.
Klauzula rebus sic stantibus – nadzwyczajna zmiana stosunków
Wystąpienie nadzwyczajnych okoliczności, w tym siły wyższej w postaci epidemii nie powoduje ani automatycznego rozwiązania umowy ani nie aktualizuje uprawnienia do odstąpienia od niej. Skutek ten można jednak osiągnąć poprzez zastosowanie klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków. Kodeks cywilny literalnie wskazuje, że jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia jest połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Wydaje się zatem, że jest możliwe renegocjowanie lub sądowe dochodzenie zmiany umowy w powyższych zakresach z powołaniem się na argument, że epidemia spowodowała nadzwyczajną zmianę stosunków.
A co jeśli to zobowiązanie względem nas nie jest wykonywane?
Najbardziej efektywne instrumenty kodeks cywilny przewiduje w odniesieniu do umów wzajemnych (przykładowo sprzedaży, dostawy, najmu, dzierżawy, czy też umowy o dzieło i umowy o roboty budowlane).
Zgodnie z art. 490 kodeksu cywilnego jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia.
Drugą kategorię uprawnień tworzą przepisy w zakresie odstąpienia od umowy. W zależności jednak od zapisów umowy, charakteru zobowiązania oraz tego czy zostało ono już wykonane realizacja tego uprawnienia jest obwarowana konkretnymi warunkami (np. wcześniejsze wezwanie do wykonania zobowiązania). Aby zatem skutecznie odstąpić od umowy należy dopasować do danej sytuacji odpowiednie przepisy i skutecznie je zastosować.
Podsumowanie
Reasumując, każda strona umowy – czy to przedsiębiorca czy konsument ma realne możliwości i narzędzia aby negocjować lub zmieniać warunki wykonywania umowy. Aby jednak skutecznie przeprowadzić proces zmiany kontraktu należy się odpowiednio przygotować, gromadząc dowody, dokumenty lub przygotowując odpowiednie wezwania lub oświadczenia.
